Projekt „Niewidzialna ręka spadkodawcy. Fundacja prywatna jako narzędzie wielopokoleniowego decydowania o losach majątku po śmierci”

W 2022 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczęła się realizacja projektu naukowego poświęconego wykorzystywaniu fundacji prywatnych (rodzinnych) jako instrumentu planowania sukcesyjnego. Jest on finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (grant OPUS nr 2021/41/B/HS5/00857). Badaniami kieruje prof. dr hab. Konrad Osajda, kierownik Centrum Prawa Firm Rodzinnych UW, zaś do zespołu projektowego należą członkowie i współpracownicy Centrum: dr Wojciech Bańczyk, dr Kacper Górniak i dr Kamil Wielgus z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz mgr Krzysztof Grzegorczyk z Uniwersytetu Warszawskiego, sekretarz Centrum. Z działalnością zespołu można się zapoznać na stronie internetowej projektu: fundacjeprywatne.pl.

Prowadzone badania należą do prawa spadkowego. Reguluje ono zasady, na jakich majątek jednej osoby (spadkodawcy) przechodzi na inną lub inne (spadkobiercę lub spadkobierców) wraz ze śmiercią tej pierwszej. Od czasów starożytnego Rzymu tradycją jest – obok dziedziczenia ustawowego – możliwość określenia przez spadkodawcę za życia, kto stanie się jego spadkobiercą. To wskazanie spadkobiercy odbywa się przede wszystkim w testamencie. Jednak sporządzenie testamentu pozwala ukształtować los majątku po śmierci tylko na jedno pokolenie (na rzecz konkretnej osoby lub osób żyjących lub istniejących w chwili otwarcia spadku). Jeśli spadkodawca zmarł, a jego majątek został nabyty przez osoby, jakie wskazał wcześniej w swoim testamencie, to one, czyli spadkobiercy, stają się właścicielami i dysponentami nabytych w ten sposób składników majątku i to wyłącznie one mogą zdecydować, co stanie się z tymi składnikami za ich życia (np. zawierając z wybraną osobą umowę sprzedaży) i po ich śmierci (np. sporządzając własny testament). Pierwotny spadkodawca miewa ograniczoną możliwość wymuszenia swojej woli na własnym spadkobiercy, a prawie nigdy nie może wywierać takiego wpływu na kolejne „pokolenia” następców prawnych.

Przedmiotem badań prowadzonych pod kierunkiem prof. K. Osajdy jest właśnie jedno z narzędzi pozwalających na długoterminowy wpływ na losy własnego majątku, czyli fundacja prywatna (zwana też niekiedy, np. w prawie polskim, fundacją rodzinną). Tradycyjnie fundacja to osoba prawna (sztuczny, „fikcyjny” podmiot prawa niezależny od życia konkretnych osób fizycznych), która ma określony przez fundatora i realizowany przez władze fundacji pożyteczny publicznie cel (np. walka z niedożywieniem dzieci wspieranie zagrożonego wymarciem gatunku zwierząt). Fundacja prywatna tym różni się od „tradycyjnej” (publicznej), że jej cel może być kształtowany swobodniej przez fundatora i może być „prywatny”,  bez bezpośredniej korzyści dla ogółu społeczeństwa (np. regularne składanie kwiatów na grobie fundatora). Zagadnienie to stało się bezpośrednio aktualne także w Polsce, wraz z wejściem w życie ustawy o fundacji rodzinnej (22 maja 2023 r.).

Głównym celem naukowym rozpoczynającego się projektu jest zbadanie, w jaki sposób fundacja prywatna może skutecznie służyć jako narzędzie do wielopokoleniowego decydowania o losach majątku. Szansę na odpowiedź na to pytanie daje perspektywa prawnoporównawcza, zakładająca poznanie i zestawienie ze sobą podobnych rozwiązań przewidzianych w różnych krajach. Fundacja prywatna występuje m.in. w Austrii, Liechtensteinie, Niemczech i Szwajcarii. Właśnie te cztery regulacje stanowią, obok polskiej ustawy o fundacji rodzinnej, przedmiot analizy zespołu badawczego. Są one, z jednej strony, bliskie sobie nawzajem (należą do germańskiego nurtu tzw. kontynentalnej tradycji prawnej), a z drugiej – w zakresie fundacji prywatnych wykazują charakterystyczne różnice. Tylko w Niemczech regulacja fundacji publicznych i prywatnych jest wspólna (fundacja może mieć tam cel zarówno publiczny, jak i prywatny), w pozostałych trzech krajach fundacje prywatne (Privatstiftungen, Familienstiftungen) uregulowane zostały samodzielnie jako osobne typy podmiotów (a np. w Austrii przewidziano dla nich wręcz odrębną ustawę). Z kolei podczas gdy w Niemczech i Szwajcarii dopuszczalność prywatnego celu fundacji ma długą tradycję, w Austrii i Liechtensteinie odpowiednie przepisy zostały wprowadzone dopiero w ostatnich dekadach.

Problemy prawne poddawane analizie porównawczej zostaną uporządkowane w „cykl życia” fundacji, a więc kolejno zagadnienia związane z zakładaniem („narodzinami”) fundacji, jej funkcjonowaniem („życie”) oraz ewentualną likwidacją („śmierć”). Poza pogłębieniem zrozumienia, czym jest fundacja prywatna oraz co oznacza „wielopokoleniowe planowanie majątku” (i jak można je uregulować), prof. Konrad Osajda z zespołem szuka odpowiedzi na pytania, w jaki dokładnie sposób fundacje prywatne mogą służyć do wielopokoleniowego planowania majątku. Ponadto analizowane jest, czym fundacja prywatna różni się od innych instrumentów prawnych mogących służyć wielopokoleniowemu planowaniu majątkowego następstwa prawnego – a w jakim zakresie jest do nich podobna. Stanowią one dla projektu szersze tło porównawcze. Chodzi o instytucje takie jak np. anglosaski trust, wywodzący się ze starożytnego Rzymu fideikomis czy istniejące niegdyś w prawie polskim ordynacje rodowe. Takie ujęcie może dostarczyć narzędzi do oceny wprowadzonej w Polsce lub gdziekolwiek indziej regulacji fundacji prywatnej nie tylko na tle innych ustawodawstw przewidujących taki instrument prawny (a więc do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy dana regulacja fundacji prywatnej wykorzystuje wzorce odpowiednie do zamierzonych celów), ale też innych instytucji służących wielopokoleniowemu decydowaniu o losach majątku na wypadek śmierci (czyli do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy wybór właśnie fundacji prywatnej spośród innych możliwych instrumentów jest uzasadniony).